ملت سازی در جمهوری آذربایجان
همشهری دیپلماتیک- بهمن 1390
از زمانی که بحث حاکمیت مردمی مطرح شد تا به امروز کمابیش همه دولت ها از بدو تاسیس، کوشش هایی را جهت کسب و بقای مشروعیت آغاز کرده اند. از آن جا که نظام بین الملل از دولت – ملت هایی تشکیل می شود که در واقع بازیگران اصلی این عرصه اند، دولت های علاقه مندند که از خود تصویری منسجم و متحد ارائه دهند و اگر زمینه های این تصویر مفقود بود تمام تلاش خود را در راستای ساخت و سازمند کردن آن به کار برده اند.
ملت سازی اصطلاحی است که به برنامه های معمارانه دولت اطلاق می شود و شیوه های نامحسوس دولت ها در مرحله تثبیت برای انسجام بیشتر و کاهش کشمکش های احتمالی در آینده را شامل می شود. دولت های نو پا سعی می کنند با استفاده از شیوه هایی بر ناهمگونی متاثر از تکثر دینی،زبانی و نژادی غلبه کرده و واحد اجتماعی منسجمی ایجاد کنند.
در حوزه مشروعیت دولت – ملت نیز بحث ملت سازی [1] موضوعیت می یابد و دولت ها و یا نخبگان سیاسی خود را ناچار از کلید زدن چنین روندی می بینید. در عصر جدید که تحولات سرعت بیشتری یافته است دولت ها گاه احساس می کنند زمان کافی برای طی کردن طبیعی روند ملت شدن وجود ندارند و لازم می دانند خود راسا از طریق اعمال برخی از سیاست ها به سراغ ایجاد حس ملی در میان مردم بروند. اما نباید فراموش کرد که روشنفکران و نخبگان تنها به شرطی قادر به ساخت جوامع ملی اند که قبلا پاره ای زمینه های عینی برای تشکیل ملت وجود داشته باشد. کارل دویچ[2] تاکید دارد که برای بوجود آوردن آگاهی ملی باید چیزی از پیش وجود داشته باشد که نسبت به آن آگاهی پیدا کنیم.
این روند در کشورها بر اساس تاریخ و اسطوره های ملی شکل می گیرد و اگر چنین مشترکاتی وجود نداشته باشد دولت ها یا نخبگان حاضرند تا مرحله برساختن چنین مولفه هایی پیش روند.
در مطالعات نوین، «ملت» نه یک مفهوم ازلی و سازمند [3] بلکه برآمد یک فرآیند بلند مدت و پیچیده تاریخی دانسته می شود. میراسلاو هروک ملت را گروه اجتماعی بزرگی که نه با یک پیوند عینی بلکه با ترکیبی از چندین نوع رابطه عینی و "بازتاب ذهنی" این پیوندها می داند که در آگاهی عمومی قوام می یابد.
دولت هایی که پس از فروپاشی شوروی در آسیای میانه و قفقاز بنام "جمهوری" تشکیل شدند،تقریبا همگی فاقد تجربه اداره سیاسی و حاکمیت ملی در گذشته بودند و مهم تر این که معمولا از بافت چند گونه قومی برخوردار و در حال رقابت با همسایگان خود برای به دست آوردن اراضی بیشتر به سر می بردند. به همین سبب نیازمند یک ایدولوژی وحدت بخش و همین طور انسجام داخلی بودند که هر دو این نیازها در تضاد با وضعیت موجود و غیبت یک ملت تاریخی جهت تبدیل شدن به تکیه گاهی برای ملی گرایی دولتی بود.
جمهوری آذربایجان نمونه بارز جامعه و دولتی بود که برای رویارویی با رقیب منطقه ای خود – ارمنستان- نیازمند چیزی به مثابه ایدولوژی همگونساز می بود.در وضعیتی که توصیف شد این جمهوری پیش از هر چیز نیازمند ثبات داخلی و ایجاد یک دولت-ملت از درون اجتماع سنتی[4] و تبدیل آن به جامعه ای مدرن [5] و در یک کلام عبور از مردم به ملت بود. از همین رو روش ها و فرمول های مختلف ملت سازی از بدو تشکیل دولت به وسیله نهادهای حکومتی دنبال و پیگیری شد.
اولین فرآیند مرحله ملت سازی تعیین و تثبت مرزهای سیاسی است. در گام بعدی دولتها سیاست های فرهنگی و تبلیغی خاصی به کار می بستند که هدف از آن ایجاد یک ملت است. البته دولت ها معمولا وانمود می کنند همیشه ملتی وجود داشته و آن ها در حال پیش برد آرمان ها و اراده این ملت اند. با نگاه از این زاویه است که می توان به تقدم ملی گرایی بر "ملت" در شمال ارس و اران پی برد. ملی گرایان قومی این کشور تلاش وافری کردند که بعد از تثبیت مرزهای ملی،ملت منسجمی را در این جمهوری نو پا به وجود بیاورند. برخی معتقدند که روند برنامه های ملت سازانه در این جمهوری به اندازه کافی غیر محسوس و ظریف نبود. به این معنا که مراحل این پروژه بسیار سطحی،تقلیدی،برساخته و در مواردی ناموفق بود.
پروژه ملت سازی در جمهوری باکو بر اساس نظریه ابداع سنت[6] اریک هابسباوم و نماد پردازی قومی آنتونی اسمیت مرحله به مرحله قابل بررسی است. ابداع سنت مجموعه ای از رویه ها و کدگذاری هایی است که تابع اصولی صریحا یا تلویحا مورد پذیرش می باشد و ماهیتی نمادین یا عبادی دارد. این مجموعه در نظر دارد ارزش گذاری ها و هنجارهای اجتماعی را از راه تکرار به ذهن شهروندان القاء کند و اغلب حاکی از ارتباط با گذشته است و یا سعی می کند به نحوی با گذشته تاریخی ارتباط بر قرار کند مانند یادبودهای ملی،نمایش و تقدیس پرچم،تکرار و عمومی کردن نمادهایی که ملی یا قومی تصور می شوند،یکسان سازی آموزشی در مدارس از طریق القای برخی ارزش ها و... . تئوریسین های جنبش های ملت ساز که در صددند ملتی را تقریبا از هیچ بسازند و یا حس ملی را در میان مردمی گسترش دهند که قبلا وفاداری های دیگری جز وفاداری ملی الگوی عمل شان بود، معمولا به این روش ها جهت تقویت حس ملی یا ملت سازی رجوع می کنند.
اما نمادپردازی قومی روند عمیق تری را به ما نشان می دهد. اسمیت معتقد است نمی توان گروه های قومی را بر مبنای شاخص های عینی و تمایزها تعریف کرد،بلکه عنصر سازنده،درک و شناختی است که اعضای گروه هم پایگاه در مورد تجارب مشترک و داد و ستدهایشان با دیگران بدست می آورند.این معانی و تجارب مشترک بعد از تعریف شدن برای اعضای گروه قومی به نسل های بعدی منتقل شده و به صورت خاطرات،نمادها و ارزش ها، رمزگذاری می گردد و تبدیل به اسطوره سازنده یک جامعه قومی می گردد. این روند دارای شش مولفه است: 1 – نام مشترک قومی،2- اسطوره ای مشترک که خاستگاه یا تباری قومی دارد،3- یک روایت تاریخی مشترک که در قالب افسانه،حماسه و روایت در می آید،4- تصور برخورداری از فرهنگی یگانه و تحول ناپذیر خواه بر پایه زبان و یا خصلت جمعی،5 – وابستگی به سرزمینی خاص،6- احساس تعلق درونی دستکم در میان نخبگان. تقریبا بیشتر مراحل ششگانه بالا در بیشتر جمهوری ها تازه تاسیس شوروی سابق طی شد و سیاست گذاران باکو به شدیدترین شکل چنین پروژه ای را پیش بردند. بررسی های نمادپردازی ها،رنگ ها ،نشان های دولتی،اسطوره هایی قومی که از سوی نهاد قدرت برجسته می شوند و... همگی حکایت از پیگیری چنین برنامه هایی دارد.
ناسیونالیسم دولتی باکو، نه یک پدیده مردمی بلکه امری عمودی و بر اساس نیازهای دولتی بود که ساختار و سیاست آن در بیست سال گذشته در تصرف عده ای خاص بوده است. این گونه از ملی گرایی دولتی به شدت قومی،تهاجمی و ستیزه جو است.
بعد از جنگ سرد در حالی که بسیاری از دولت های جهان سیاست های سخت گیرانه ملی را کنار گذاشته بودند دولت های کوچک متولد شده از شوروی سابق به شدت و با عطش بسیاری به سوی ملی گرایی دولتی حرکت کردند. میروسلاو هروک در این خصوص معتقد است که "ملی گرایی- قوم گرایی" معاصر عمدتا پدیده ای مربوط به گروه های قومی و یا ملت هایی می شود که اهمیت چندانی در سطح بین المللی ندارند.هانس کوهن نیز در بررسی گونه شناسانه ناسیونالییسم بین ملی گرایی شرقی و غربی تمایز قائل می شود.در رهیافت وی ناسیونالیسم غربی در شکل مدنی بروز می یابد و ناسیونالیسم شرقی(اروپای شرقی) به صورت قومی که شکل غیرعقلانی از ملی گرایی است متبلور می گردد. به نظر می رسد هر چه به سوی شرق و ملت های نوپا و ناسیونالیسم جدید روی بیاوریم این موضوع پر رنگ می شود.ناسیونالیسم عربی،ارمنی،ترکی ،مسائل و درگیری های قومی در آسیای میانه و به تازگی مسائل جمهوری نوپای آذربایجان همگی حکایت از همین واقعیت دارد که دولت های نوپای کم توان تاکید بیشتری بر ناسیونالیسم قومی خود در داخل و یا منازعات منطقه ای دارند، اما در قبال سایر قدرت ها از توان و اراده کمتری جهت حفظ منافع ملی برخوردارند. به طوری که حتی برخی این رویه را نه یک رویکرد موثر سیاسی بلکه یک ژست سیاسی و البته پیش بردن اهداف دولت آذربایجان در داخل می پندارند.
درمان زخم با زخم
اعتماد 1 بهمن 1390
در دو ماه گذشته شاهد تحولات مهمی در ترکیه از جمله عذر خواهی اردوغان از بابت کشتار درسیم بودیم. همراه با گامهای لرزان آنکارا برای ترمیم شکاف های موجود در جامعه ترکیه،خبر کشته شدن 34 تن دیگر از شهروندان کرد این کشور در "شرناک" توسط جنگنده های ارتش، بسیاری را شگفت زده و البته متاسف نمود.
در حالی که ترکیه علاقه مند است نقش آفرینی بیشتری در منطقه داشته باشد و حتی بر اساس آموزه های احمد داود اغلو تحت عنوان عمق استراتژیک در سطح جهانی،گام هایی برای حضور فعال بردارد چنین حوادثی نه تنها سهم سازنده ای در ثبات داخلی این کشور ایفاء نمی کند بلکه باعث رادیکال تر شدن فضای موجود در جامعه کرد تبارش، نیز می شود.
کردها نزدیک به نود سال است که در حال مبارزه برای خودگردانی یا رسمیت دادن به حضور خود در کشوری هستند که بعد از فروپاشی عثمانی و قرار داد لوزان به نام "ترکیه" در صحنه جهانی پدید آمد.آنها از همان ابتدا چنین نامی را نافی حضور پر رنگ خود در آناتولی می پنداشتند.با اینحال کوشش هایشان برای شناسایی و رسمیت ،تا کنون نتایج دلخواهشان را در بر نداشته.
در این سو ایرانیان به دلیل اشتراکات تمدنی و فرهنگی همواره نسبت به سرنوشت کردها، به ویژه کردهای ترکیه و عراق حساسیت بالایی دارند.از نظر مورخان،کردها حاملان بخشی از تمدن ایرانی در میان رودان و آناتولی به شمار می روند و می توانند در این حوزه تمدنی نقش فعال تری ایفاء نمایند اما محدودیت هایی که از سوی ترکیه بر فرهنگ و هویت آنان اعمال می شود مانع شکوفایی بیشتر این گروه می گردد.
ایرانی ها همیشه امیدوار بوده اند که دولت ترکیه بتواند آستانه تحمل خود را در خصوص پویایی فرهنگی کردها افزایش دهد و از تحلیل آنان در جامعه ترک چشم بپوشد.زیرا اگر قرار بود چنین اتفاقی رخ دهد تا کنون با توجه به اقدامات انجام شده در طی نود سال گذشته محقق می شد.پس به نظر می رسد ترکیه چاره ای جز به رسمیت شناختن دستکم حقوق فرهنگی برای کردها ندارد.صد البته که ایران علاقه ای به مخدوش شدن حاکمیت دولت ترکیه بر مرزها و استان های خود ندارد.هر اتفاقی در این خصوص، توازن و نظم منطقه ای را مورد هدف قرار می دهد.تمامیت سرزمینی ترکیه برای ایران مهم است به همان اندازه که تمامیت عراق از منظر ژئوپولوتیک دارای اهمیت است.اما جغرفیای فرهنگی کردستانات نیز برای ما اهمیت دارد زیرا برد اقتصادی و فرهنگی ایران در این حوزه قابل جستجو است.
از سوی دیگر تجربه کردها در ترکیه و جنس فشارهایی که تا کنون متحمل شده و می شوند،می تواند درسی باشد برای آن دسته از گروه های تروریستی و شبه تروریستی نواحی غربی و شمالغربی کشور که به تحریک ها و انگیزه های مختلف سلاح برداشته و امنیت ملی را به مخاطره انداخته اند.در ایران کمتر طیف سیاسی را می توان دید که مدعی دفاع از کردهای منطقه نباشد.از چپ تا راست همیشه یک همدلی خاصی با کردهای ترکیه و عراق دیده شده.دولت های ایران نیز حساسیت های خود را داشته اند.هر چند این حساسیت ها بیشتر بر کردهای عراق متمرکز بوده اما جامعه مدنی کشورمان با حسی فراتر از نوع دوستی به این گروه نگریسته که شاید بتوان نامش را "همدلی برادرانه" نهاد.جالب تر اینکه این همدلی به هیچ روی به معنای حمایت از سازمان های تروریستی مانند پ.ک.ک و شاخه های ماجراجوی آن نبوده است.نگاه ایرانی ها بیشتر معطوف به خود مردم کرد ترکیه است تا گروه ها و سازمان های خطرناکی که خط مشی خشونت آمیز و تروریستی را اتخاد کرده اند. حسی که بی شک ریشه در تاریخ مشترک و تعلقات فرهنگی و تمدنی در اعماق تاریخ دارد. اینکه دولت ترکیه تا چه اندازه خواهد توانست بر مشکلات و تناقض های خود فائق آمده و مدارای کافی برای مشارکت و رسمیت کردهای ترکیه به خرج دهد،پرسشی است که در سالهای آینده روشنتر خواهد شد.